جناح موسوم به اصلاح‌طلبان حکومت جمهوری اسلامی در عمل از انتخابات مجلس هفتم به بعد از رقابت‌های سیاسی حذف شد و میدان را به گروه‌هایی واگذار کرد که در مجموعه اصول‌گرایان تعریف می‌شوند.
انتخابات ریاست جمهوری در سال ۹۲ و پیروزی حسن روحانی در این انتخابات، اصلاح‌طلبان را برای بازگشت به صحنه سیاسی امیدوارتر کرده است.
حسن روحانی با حمایت اکبر هاشمی رفسنجانی، رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام، و محمد خاتمی، رئیس جمهور پیشین، به پیروزی رسید و در نخستین سخنرانی خود پس از انتخابات از این دو تشکر کرد.
شکاف میان اصلاح‌طلبان و حاکمیت
محمدرضا عارف نامزد مورد حمایت اصلاح طلبان در انتخابات سال ۹۲ بود که به توصیه شورای مشورتی اصلاحات چهار روز پیش از رأی‌گیری انصراف داد.
عارف در بیانیه‌ای علت انصراف خود را صلاح ندانستن ادامه حضورش در رقابت‌ها از سوی محمد خاتمی عنوان کرد که محوریت شورای مشورتی اصلاح‌طلبان را بر عهده دارد.
پس از انتخابات جنجال برانگیز سال ۸۸ اصلاح‌طلبان به براندازی و "رویارویی با نظام" متهم می‌شوند که معنای صریح آن هرگونه مخالفت و انتقاد از رهبر جمهوری اسلامی، علی خامنه‌ای است.
شورای نگهبان یکی از مهم‌ترین علت‌های رد صلاحیت داوطلبان شرکت در انتخابات مجلس را "عدم التزام عملی به ولایت فقیه" عنوان می‌کند.
حمایت‌های بی‌دریغ خامنه‌ای از احمدی‌نژاد و تایید سلامت انتخابات سال ۸۸ از سوی او، در برابر پافشاری بخشی از اصلاح‌طلبان بر تقلب و "کودتای انتخاباتی" میان این جناح و حاکمیت شکاف ایجاد کرد.
جلوگیری از "جمع شدن بساط اصلاحات"
تحریم انتخابات مجلس نهم توسط شماری از تشکل‌های اصلاح‌طلب و ادامه‌ی زیر سوال بردن سلامت انتخابات شکاف‌ها را عمیق‌تر کرد.
محمد خاتمی در انتخابات سال ۹۰ مجلس در یکی از حوزه‌ها در دماوند حاضر شد و بر خلاف صحبت‌های قبلی خود و موضع‌گیری بسیاری از اصلاح‌طلبان در رأی‌گیری شرکت کرد.
خاتمی پیش از آن گفته بود: «اصلاح‌طلبان نمی‌توانند و نباید در انتخابات نامزد و فهرستی داشته باشند؛ البته این به معنای تحریم انتخابات نیست. دل‌بستگان به اصل انقلاب هیچ گاه انتخابات را تحریم نمی‌کنند.»
او و شمار دیگری از چهره‌های شاخص اصلاح‌طلبان، آزادی زندانیان سیاسی، برداشته شدن حبس خانگی دو نامزد معترض انتخابات سال ۸۸ و تضمین سلامت انتخابات را شرط رفتن به پای صندوق‌های رأی اعلام کرده بودند.
رأی دادن خاتمی در دماوند با واکنش‌های فراوانی در میان موافقان و مخالفان او روبرو شد. علی خاتمی، برادر و رئیس دفتر رئیس جمهور پیشین، معتقد است که اگر او این کار را نمی‌کرد "بساط اصلاحات برای همیشه جمع می‌شد".
بازسازی رابطه با رهبری
اصول‌گرایان تندرو این اقدام خاتمی را ناکافی دانسته‌اند و معتقدند که او و دیگر کسانی که با نپذیرفتن نتایج اعلام شده انتخابات سال ۸۸ رویاروی نظر ولی فقیه ایستاده‌اند باید عذرخواهی و توبه کنند.
در این میان شماری از نظریه‌پردازان اصلاح‌طلبان نیز به این نتیجه رسیده‌اند که با رویارویی با خامنه‌ای نمی‌توان به سهم داشتن در قدرت سیاسی امید داشت.
عباس عبدی که در سال‌های نخست دهه ۱۳۸۰ نظریه خروج از حاکمیت را طرح کرد می‌گوید که رویدادهای سال ۸۸ به اخراج اصلاح‌طلبان از حاکمیت منجر شده است.
عبدی در ششم خرداد ۹۴ در گفت‌وگوی مفصلی با روزنامه "اعتماد" گفت: «اصلاح‌طلبان اگر فکر می‌کنند رفتاری که در سال ٨٨ شد عین اصلاح‌طلبی است باید آن را ادامه بدهند. اگر فهمیده‌اند که کار درستی نبوده باید رسما تکلیف‌شان را مشخص کنند.»
این دیدگاه را حسین مرعشی، عضو شورای مرکزی حزب کارگزاران و از بازداشت‌شدگان پس از انتخابات سال ۸۸، صریح‌تر بیان کرده است. او در تاریخ سوم تیر ماه به "خبرآنلاین" گفت که مهم‌ترین استراتژی انتخاباتی اصلاح‌طلبان بازسازی رابطه‌شان با رهبری است.
دعوت خامنه‌ای از منتقدان نظام
از سوی دیگر عملکرد دولت مورد حمایت خامنه‌ای، به ویژه در سال‌های ۹۰ تا ۹۲ که به تشدید تحریم‌ها، به انزوا کشیده شدن ایران و قرار گرفتن وضعیت اقتصادی در مرز ورشکستی انجامید ناکارآمدی حاکمیت یک‌دست اصول‌گرایان را آشکارتر کرد.
خامنه‌ای که اصلاح‌طلبان را به خاطر نپذیرفتن نظر او درباره نتایج انتخابات سال ۸۸ نمی‌بخشد، پیش از انتخابات ریاست جمهوری سال ۹۲ از کسانی که به هر دلیلی "نخواهند از نظام اسلامی حمایت کنند" خواست به خاطر ایران هم که شده پای صندوق‌های رأی بروند.
این سخنان که تا آن زمان سابقه نداشت نشانه‌ی بحران مشروعیتی است که حکومت پس از سال ۸۸ با آن روبرو شده و اعتراف به شمار قابل توجه کسانی است که حامی نظام اسلامی نیستند.
شاید یکی از معضلات اصلاح‌طلبان نیز همین باشد که بخشی از معترضان سال ۸۸ کسانی بودند که به جمهوری اسلامی اعتقاد چندانی نداشتند و برای نخستین بار در شکل گسترده‌ای علیه رهبر آن شعار می‌دادند.
"رعایت دغدغه‌های نظام"
دست دراز کردن به سوی مخالفان نظام از سوی خامنه‌ای، در کنار سخت‌گیری با اصلاح‌طلبانی که بخشی از حکومت جمهوری اسلامی محسوب می‌شوند کار را برای هر دو طرف دشوار کرده است.
ظاهرا رأی دادن خاتمی در انتخابات مجلس نهم و حضور منتقدان و معترضان سال ۸۸ در انتخابات دوره یازدهم ریاست جمهوری، برای بازگشت اصلاح‌طلبان به آغوش نظام کافی نبوده است.
خاتمی که در کشاندن مردم به پای صندوق‌های رأی در سال ۹۲ نقش مهمی بر عهده داشت ممنوع‌الخروج و ممنوع‌التصویر شد و سخنگوی قوه قضائیه، غلامحسین محسنی‌اژه‌ای، به‌صراحت اعلام کرد که با رسانه‌هایی که اخبار مربوط به او را منتشر کنند برخورد می‌شود.
حسین مرعشی درباره انتخابات مجلس دهم گفته است: «استراتژی ما حرکت فعال در انتخابات با رعایت دغدغه‌های نظام و رهبری است و همین‌طور ادامه رقابت‌های سیاسی حتی در محدودترین زمینی که نظام تعیین کند.»
او تاکید می‌کند که اصلاح‌طلبان با وجود محدودیت‌هایی که با آن روبرو هستند به اتکای تجربه سال ۹۲ با مشارکت گسترده در انتخابات "کمک خواهند کرد تا نظام بتواند از این مرحله عبور کند" و انتظار دارند "بعد از انتخابات ۹۴ دیگر کشور ۸۸ را فراموش کند".
استفاده از چهره‌های کم‌حاشیه
محمد خاتمی در ۲۶ خرداد سال گذشته در دیدار با اعضای کانون زندانیان سیاسی قبل از انقلاب گفت: «ما اعتراض و انتقاد داریم اما اصل نظام را قبول داریم و نمی‌خواهیم آن اعتراض‌ها و انتقادها به اصل نظام لطمه بزند.»
او ابراز تاسف کرد که عده‌ای با تنگ‌نظری "نظام را در یک دیدگاه محدود خلاصه می‌کنند" و هر کسی که خلاف آن دیدگاه حرف بزند به "تضعیف نظام" متهم می‌شود.
محمدرضا عارف
به رغم این، شورای نگهبان کسانی را که همچنان از جنبش اعتراضی سال ۸۸ حمایت می‌کنند یا حاضر به پذیرش نتایج اعلام شده آن نیستند برانداز و ضد ولایت فقیه می‌داند و حاضر به تایید صلاحیت آنها در انتخابات مجلس نیست.
به این ترتیب، در کنار تلاش برای وحدت حداکثری، مهم‌ترین راه‌کار انتخاباتی اصلاح‌طلبان، از یک سو به میدان آوردن افرادی است که در حوادث سال ۸۸ فعال نبوده‌اند و از سوی دیگر چانه‌زنی با شورای نگهبان است از طریق چهره‌های میانه‌رو و کم حاشیه این جناح.
محمدرضا عارف، معاون اول دولت دوم خاتمی، یکی از این افراد است. او از بحث تقلب در انتخابات ۸۸ دفاع نکرده و معتقد است که در منش اصلاح‌طلبی و شخصیت‌هایی مانند خاتمی "رویارویی با نظام" هیچگاه وجود نداشته است.
مذاکره با شورای نگهبان
عارف در اول مهرماه تاکید کرد که اصلاح‌طلبان می‌توانند "با هماهنگی و تفاهم با نهادهای تصمیم‌گیر در امر انتخابات مذاکره کنند و تجربه نشان داده است اینچنین مذاکرات به نتیجه‌های مثبت منجر می‌شود".
به گزارش خبرگزاری ایسنا، محمدعلی نجفی، مشاور روحانی، نیز در ۲۴ شهریور گفته است: «نه تنها شخصیت‌هایی که تاکنون وارد مذاکره با شورای نگهبان شده‌اند، بلکه سایر شخصیت‌های اصلاح‌طلب به ویژه آنهایی که محبوبیت زیادی در بین مردم و اقشار مختلف جامعه دارند، باید گفت‌وگو و تعامل با شورای نگهبان را آغاز کنند تا ان‌شاءالله به شکل منصفانه‌ای صلاحیت‌ها مورد بررسی قرار بگیرد و حقی از فردی ضایع نشود.»
مرعشی با اشاره به جنبه دیگر استراتژی اصلاح‌طلبان تاکید می‌کند که چهره‌هایی که احتمال رد صلاحیت‌شان زیاد است داوطلب شرکت در انتخابات نمی‌شوند.
عضو شورای مرکزی حزب کارگزاران به "خبرآنلاین" گفت: «ما آنقدر ظرفیت در کشور از میان نیروهای مستقل و نیروهای جدید و نیروهای اجتماعی و فرهنگی می‌شناسیم و آنقدر راحت می‌توانیم از مسائل شخصی خودمان گذشت کنیم و به مسائل ملی فکر کنیم که اصلا این را محدودیت تلقی نمی‌کنیم. ما حتی در محدودترین زمین هم برنده انتخابات خواهیم بود.»
آیت الله علی خامنه ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران از اقدامات عربستان سعودی در ارتباط با وقایع منجر به کشتار حاجیان در روز عید قربان انتقاد کرده و گفته "از دنیای اسلام و از کشور ما باید بروند علت را بررسی کنند."
